Stilletjes jezelf verliezen

Een paar maanden geleden maakte mijn familie er vooral veel grapjes over: de dementie van m’n oma. Soms deed ze hier zelfs aan mee. Zo vertelde ze me een keer: ‘ik mag dan weleens vergeten dat de man naast me in bed m’n echtgenoot is, maar ach, dat geeft ook wel weer spanning’. Toch leek ze meestal niet door te hebben wat er met haar aan de hand was. Langzamerhand verloor ze aan tijdruimtelijk inzicht. Langzamerhand verloor ze haar autonomie.

Tekst // Marije Nieuwland

Verlies van ‘het zelf’ kan volgens de Deense filosoof Søren Kierkegaard stilletjes gebeuren, alsof het niets te betekenen heeft. Geen verlies kan zo stil heengaan: een paar euro’s, een geliefde of een arm wordt anderzijds wel opgemerkt. Wat is dit verschil? Wat kenmerkt dit verschil wanneer diezelfde arm onderdeel is van ‘het zelf’? Verliest mijn oma haar arm, dan vinden we dat ze er nog is. Verliest ze haar geest, haar ‘rede’, dan is ze er (als oma, als echtgenoot, als persoon) niet meer.

            Alzheimer, het begrijpen van alzheimer, laat zien hoe dualistisch denken over lichaam en geest onderdeel is van veel Westerse culturen. Kijk bijvoorbeeld naar de manier waarop we over het lichaam spreken: een lichaam ‘heb’ je. Je bent het niet.  Je ‘bent’ eerder je gedachten en de keuzes die hieruit volgen, keuzes die je in praktijk brengt met behulp van je lichaam (met die arm). Dualisme is in die zin een machtsverhouding: de geest als eigenaar van het lichaam. Bij dementie raakt deze verhouding als het ware verstoord. Geheugenverlies zorgt ervoor dat mijn oma niet meer goed vanuit het verleden en het heden naar de toekomst kan redeneren. Dit compliceert het autonoom handelen.

De momenten dat mijn oma nu nog begrijpt dat ze dement is, is ze stil. Misschien heeft ze dan even het gevoel dat ze zichzelf daadwerkelijk verliest. Ze lijkt vooral bang voor het idee dat ze steeds minder zeggenschap gaat krijgen naarmate de dementie vordert. Ik kan me daar wel in verplaatsen, vooral vanuit mijn oma’s perspectief. Ze groeide op als oudste dochter van een streng gereformeerd gezin van 12 kinderen in een klein dorpje in Friesland. Haar stem werd niet zomaar gehoord.

Ze wilde graag studeren en ruilde op haar 17^e het dorp in voor de stad. Maar toen haar moeder weer zwanger was, stond haar vader haar op te wachten op zijn motor. Er was meer hulp nodig in het huishouden en zij was hiervoor aangewezen als oudste dochter.

Ze werd verliefd op een socialistische, atheïstische man en wilde met hem trouwen. Intussen koos haar familie ervoor om naar Canada te verhuizen om een nieuw leven te starten met een groot oppervlakte aan landbouwgrond. Mijn oma bleef als enige van het gezin in Nederland, stapte van het geloof af, voltooide haar studie verpleegkunde en trouwde met mijn opa. Ik begrijp dat de dementie voor haar voelt als het verliezen van zichzelf, van haar autonomie en vrijheid. En ook al gebeurt dat stilletjes zoals Kierkegaard beschreef, je wordt er stil van.

Zo nu en dan vraag ik me af of ik er ook anders naar kan kijken; hoe is alzheimer te analyseren buiten het dualistisch denken over geest en lichaam? Dualistische filosofie dwingt je in tegenstellingen te denken. Daarmee doel ik niet enkel op de tegenstelling geest-lichaam, maar ook op bijvoorbeeld verstand-gevoel en positief-negatief. Vervolgens is het makkelijk om alles maar in hokjes of machtsverhoudingen te plaatsen en snel een oordeel klaar te hebben, zoals ‘mijn oma is zichzelf, haar verstand, verloren’.

Sophie Oluwole, Nigeriaans filosofe, biedt een alternatief. Volgens Oluwole zijn ideeën en de tastbare wereld (geest en lichaam) complementair in plaats van afzonderlijk en tegenstrijdig. De twee uitersten vullen elkaar aan en creëren eenheid en harmonie, er is geen beslissende machtsverhouding. Oluwole noemt deze filosofie ‘complementair dualisme’. Het denken binnen complementair dualisme is interessant: cultuur en mens staan niet meer tegenover natuur en vrouwen zijn niet minderwaardig aan mannen. Daarbij heeft het lichaam geen ondergeschikte plaats ten opzichte van de geest. Mijn oma is veranderd, ieder mens verandert continue gedurende zijn of haar leven. Dementie is een ingrijpende verandering waardoor ze steeds minder autonoom zou kunnen handelen. Maar betekent dit dan ook dat ze haar ‘zelf’ daadwerkelijk verliest?