Hekserij en hocus pocus in Afrika

Leonie de Waard-

Hekserij – een term die doet denken aan een sprookjesachtige wereld, vol mythische wezens zoals draken, eenhoorns en natuurlijk, niet te vergeten, heksen. Hekserij geeft het idee van middeleeuwse kastelen, stomende ketels vol toverdrank, of van de heksenvervolgingen in de achttiende eeuw. Wanneer er wordt gesproken over hekserij, denkt men niet aan moderne hedendaagse maatschappijen. In sommige Afrikaanse landen is hekserij echter een belangrijk onderdeel van de samenleving, het heeft een bepaalde realiteit verkregen. Vele antropologen hebben zich gewaagd aan dit intrigerende onderwerp, maar het blijft lastig. Zo ook Peter Geschiere (1998) en Jason Hickel (2014). Geschiere maakt een vergelijking tussen hekserij en de markt, Hickel verbindt het aan xenofobie.

Er is geen duidelijke definitie te formuleren van hekserij: wat er onder hekserij wordt verstaan, is cultureel en sociaal bepaald. Het verschilt in Afrika per gemeenschap welke praktijken als hekserij worden bestempeld. Hierbij is het voornamelijk van belang wat men als ‘moreel’ en ‘immoreel’ ziet. Hekserij is een weerspiegeling van immorele zaken, en er wordt een zondebok gezocht voor de slechte dingen die er gebeuren.

Geschiere maakt een vergelijking tussen heksen en de vrije markt. Hij stelt dat hekserij vaak aan de snelle ontwikkelingen in de moderne tijd wordt gelinkt. Het is als het ware een manier van coping met de veranderingen die mensen om zich heen ervaren. Hekserij is iets wat plaatsvindt binnen de privésfeer. Hekserij wordt gezien als de “dark side of kinship”: op veel plaatsen in Afrika wordt het gekoppeld aan familie en belichaamt het de slechte dingen in het gezinsleven. Het discours van hekserij breekt de gesloten familiekring open: het voornaamste belang van een heks is het verraden van zijn of haar slachtoffers aan buitenstaanders. Er bestaat in Afrika een centraal beeld van de heks die in de nacht medeverraders ontmoet en familieleden uitwisselt. Deze nachtelijke activiteiten worden regelmatig in de volksmond “the market of sorcery” genoemd. In veel gemeenschappen wordt het als immoreel gezien om ten koste van anderen accumulatie na te streven. Dit wordt gezien als verraad, een van de eigenschappen van heksen.

Hickel, die onderzoek deed in Cato Manor, Zuid Afrika, slaat een andere weg in: hij richt zich op xenofobie. Hierbij treden er juist mensen de gemeenschap binnen, in plaats van het verlies van bronnen waar Geschiere over schrijft. Hickel stelt dat ideeën over hekserij een framework bieden om gedrag in de plaatsen. Migranten die een gemeenschap binnentreden, kunnen andere opvattingen hebben over wat als moreel en immoreel wordt gezien. Locals bestempelen de praktijken waar migranten zich mee bezighouden als immoreel. Dit is voornamelijk gebaseerd op vooroordelen – Nigerianen zouden zich bijvoorbeeld allemaal schuldig maken aan drugshandel. Men zoekt een zondebok voor de dingen die niet goed gaan binnen de maatschappij. In sommige gemeenschappen gaat het echter een stap verder: wie zich schuldig maakt aan immorele praktijken, krijgt kenmerken van heksen toegekend.
Hickel begon zijn onderzoek naar aanleiding van wat hij “anti-immigrant purges” noemt. Deze vonden plaats in 2008. Deze gewelddadige zuiveringen hadden overeenkomsten met heksenvervolgingen. Er vonden bijvoorbeeld veel brandstichtingen plaats, een methode die heksen zelf zouden gebruiken om slachtoffers van het leven te beroven. “House-burning symbolizes the epitome of social destruction and infertility; it gives witches a taste of their own medicine, so to speak.” De immigrant, net als een heks, is uitgesloten van de samenleving, en is te koppelen aan het begrip homo sacer van Agamben: iemand die door iedereen vermoord mag worden.

De angst voor heksen en het handelen daarna heeft te maken met de binaire oppositie tussen goed en kwaad, moreel en immoreel. Wat mensen als immoreel zien, komt vaak overeen met de eigenschappen die zij aan heksen toekennen. Heksen zullen anderen verraden op hun weg naar succes, iets dat in deze tijd vol ontwikkelingen naar een steeds modernere samenleving regelmatig voorkomt. Hekserij is een manier van omgaan met deze razendsnel veranderende wereld om ons heen. Het is geen primitieve kijk op de wereld, of een omkering van moderniteit, de angst heeft een realiteit gekregen die niet te ontkennen valt.

De wereld van hekserij in Afrika is er één die minder charme heeft dan een sprookjeswereld. Het gaat gepaard met geweld en misfortuin, uitsluiting en armoede. Dat maakt de wereld echter niet minder interessant en er valt nog veel meer over te leren.

Geschiere, Peter: DOI: 10.2307/525351
Hickel, Jason: DOI: 10.14506/ca29.1.07