De mythe van ‘het vrouweneiland’

Als een van de weinigen plekken op aarde zou dit eiland een matriarchale samenleving kennen. ‘Vrouwen hebben er de broek aan,’ verkopen reisbureaus op hun websites. Voor de kust van Estland ligt het idyllische eiland Kihnu, een eiland dat zijn toerisme voornamelijk te danken heeft aan een mythe die afstamt uit een verleden nog voor de Sovjettijd.

Tekst // Roos de Wijs
Beeld // Yalou van der Heijden

Na een 45 minuten durende boottocht over de Golf van Riga komt het Estse eiland Kihnu, beter bekend als ‘het vrouweneiland’, in zicht. Op het eiland zijn fietsen te huur, zonder slot inbegrepen. De fietsverhuurder, een man, haalt daarbij zijn schouders op en verklaart dat hier op Kihnu gewoonweg geen dieven zijn. Met de verwachting voornamelijk of enkel vrouwen tegen te komen, is het verwonderlijk meteen een man te treffen. Op diverse reiswebsites wordt het eiland geprezen als een heus matriarchaat, een maatschappijvorm waarin vrouwen en vrouwelijke cultuur domineren. Het zou zelfs een van de weinigen op aarde zijn. Daarom wordt het eiland in de volksmond nog steeds aangeduid als ‘het vrouweneiland’.

De mythe

De vrouwen op het eiland staan bekend om hun kracht en taaiheid. Dit idee is ontstaan door de vroegere rolverdeling. Vrouwelijke eilandbewoners moesten in hun eentje zorgen voor de kinderen, het huishouden en hun echtgenoot. De mannen gingen weg om te vissen, te jagen op zeehonden of om te werken op het vasteland. De vrouwen zouden verder alles op het eiland zelf runnen. Zo deden ze het boerderijwerk, maaken ze handwerk, visten ze waar nodig en bestuurden ze de gemeenschap. Ze zouden de (figuurlijke) broek dragen. Dit blijkt wel een prima lokmiddel voor toeristen. In een interview met de Volkskrant laat de lokale schooldirecteur Pajula weten dat dit idee pure fantasie is. Volgens hem hebben de vrouwen die aandacht nadrukkelijk opgezocht om het eiland aanlokkelijk te houden voor toeristen. Tegenwoordig is dat namelijk een van de belangrijkste inkomstenbronnen van het eiland.

Eerste indrukken

Op de fiets wordt de dominantie van de torenhoge dennenbomen al snel duidelijk; het hele eiland staat er vol mee. De geur die hiervan afkomt smelt samen met die van de zee. Het voelt als een heuze vakantie in vergelijking met het stinkende Amsterdam. Het kronkelige fietspad is begroeid met mos en probeert met moeite nog een scheiding voor te stellen tussen het linker stuk bos en het rechter. Verderop staan gekleurde huisjes langs de weg met keurig bijgehouden tuintjes.

Kihnu is een klein eiland van ongeveer zeven kilometer lang en drie kilometer breed, en telt krap vierhonderd inwoners. De kaart van het eiland mist straatnamen en geeft slechts de namen van de huizen aan. Heel veel publieke gebouwen heeft het eiland ook niet te bieden: een kerk, een klein historisch museum, een vuurtoren en een piepklein centrum.

Aangekomen bij het centrum van het eiland verraden slechts twee vrouwen het bestaan van een supermarkt. Ze zijn gekleed in een gestreepte rode rok, witte maillots en de haren netjes onder een doek. Bepakt met twee gevulde manden verlaten ze de supermarkt, wat op het eerste gezicht doet denken aan een normale woning. Naast de supermarkt hangen twee mannen tegen een jeep aan; op de voorkant zit de schedel van een dier bevestigd, functionerend als boegbeeld. Al vrij snel is duidelijk dat, anders dan de naam ‘het vrouwen–eiland’ doet vermoeden, mannen wel degelijk aanwezig zijn op het eiland.

De oorsprong

In de buurt van het lokale museum loopt een dame in een traditionele rok. Wanneer haar wordt gevraagd of vrouwen op Kihnu nou echt de baas zijn, begint ze te lachen alsof er een grap gemaakt wordt. ‘Hier op Kihnu spelen mannen wel degelijk een grote rol,’ zegt ze van onder haar omgeknoopte zakdoek.

Mythe of niet, de oorsprong van het verhaal is duidelijk. De bewoners van Kihnu leefden van de visserij voordat de Sovjetbezetters kwamen en de bewoners lieten werken op kolchozen. Dit waren collectieve boerderijen ten tijde van Sovjet-Unie. Het systeem maakte deel uit van Stalins eerste vijfjarenplan van 1928 waarin naast de opbouw van een volwaardige industrie, werd gestreefd naar de collectivisatie van de landbouw en het vernietigen van de zelfstandige boeren. Het Sovjettijdperk heeft ertoe bijgedragen dat veel vissers werk vonden in de machinale landbouw, waar het matriarchale karakter van Kihnu onder te lijden heeft gehad. Want met minder mannen weg op zee, zijn vrouwen niet langer eigen baas op het eiland.

Bestaande tradities

Ondanks dat reisbrochures aangeven dat Kihnu in de zomermaanden overspoeld is met toeristen, heerst er een enorme rust op het eiland, een sfeer van isolatie zelfs. Deze isolatie lijkt een natuurlijke barrière te vormen tegen invloeden van buitenaf: geen wonder dat eeuwenoude tradities op de Estse eilanden beter bewaard blijven dan elders.

Kihnu, een vlekje voor de kust van Estland kent zijn eigen dialect – het Kihnu Kiel –, een voorchristelijke dans- en liedcultuur en de traditionele truien en rokken. De traditionele vrouwenrok op het eiland heeft verticale strepen. Jonge meisjes dragen ze rood afgewisseld met bonte kleuren. Bij het overlijden van een familielid komen er zwarte strepen bij. Getrouwde vrouwen dragen een schort over hun rok, ongetrouwde vrouwen niet. Hoewel de vrouwen zich nog uitdossen in traditionele kledij, hebben de mannen hun klassieke uitrusting inmiddels verruild voor modernere kleding. Het zou een middel kunnen zijn om de toeristen, die ‘de Kihnu-vrouw’ komen bekijken, tevreden te stellen. De vrouwen reageren dan ook niet bescheiden op het verzoek om hun op de foto te zetten, maar nemen geroutineerd een pose aan. Een van de vrouwen leende voor deze gelegenheid zelfs de sokken van een andere vrouw om nog ‘kloppender’ op de foto te gaan.

Een onzekere toekomst

Ondanks dat de cultuur op het eiland zichtbaarheid aanwezig schijnt, wordt deze bedreigd. Sinds 2003 is de traditionele samenleving op Kihnu UNESCO-werelderfgoed. Helaas houdt dit de mensen die wegtrekken van het eiland niet tegen. Veel jongeren vertrekken naar de steden op het vasteland om werk te vinden. Weinigen keren permanent terug, waardoor de cultuur van Kihnu met zijn rijke folklore en dialect hard op weg is uit te sterven. Nu al zijn vraagtekens te zetten bij de authenticiteit van de huidige cultuur van de bevolking, want waar ligt de grens? Kihnu is geen matriarchale samenleving meer en ook niet afgezonderd van de rest van de wereld die ongetwijfeld moderne invloeden met zich meebrengen. Bestaan huidige rituelen en gebruiken nog steeds vooral door de traditie, of is het een verwoede poging de ‘authenticitieit’ van de cultuur te bewaren of zelfs te kunnen laten zien aan anderen om zo het toerisme te stimuleren? Ondanks de moeite die de bewoners hierin stoppen gaat de leegloop door. Het is een voorbeeld van de plattelandsvlucht die heel Estland teistert.

Aan het bezoek aan Kihnu komt ook een einde. De zee is hier nooit ver weg en al snel is de haven weer gevonden. Hier wordt afscheid genomen van het eiland en de kleurrijke bewoners, met de wetenschap dat de titel ‘het vrouweneiland’ helaas niet meer dan een mythe in stand houdt: de resten van een verleden, waarin Sovjetbezetters nog onbekend waren. Wel is deze mythe de grootste toeristische trekpleister van het eiland, wat er mede voor zorgt dat het op deze manier kan voortbestaan. Hoe het eiland de toekomst in gaat is onzeker; helaas staat de tijd op Kihnu niet écht stil.