Als je voor de dood niet bang bent

Waarschijnlijk is de meest rationele angst die je kan voelen angst voor de dood. Het is voor de mens van groot evolutionair belang dat wij zo lang mogelijk blijven leven, zodat wij ons voort kunnen planten. Dus hebben wij net als veel andere dieren honderden voorgeprogrammeerde instincten die ons in leven moeten houden. We blijven weg van gevaarlijke hoogtes, eten niets dat volkomen onbekend is en we zijn voorzichtig rond spinnen en slangen. Voor veel van ons is de relatie met doodsangst echter wat ingewikkelder.

Tekst & Beeld // Jolijn Sterk

Elk jaar doen in Nederland 94.000 mensen een poging om zichzelf te doden: dat is ongeveer tweemaal het aantal zitplaatsen van de Johan Cruijff Arena. Hiervan geraken 14.000 echt in kritieke toestand in het ziekenhuis en ongeveer 2.000 in het graf. Zelfmoord is de nummer één doodsoorzaak voor mensen tussen de 20 en 25 volgens de laatst gemeten cijfers. Er was in 2017 ten opzichte van 2016 een verdubbeling van het aantal zelfdodingen onder jongeren tussen de 10 en de 20. De verdubbeling van zelfdoding onder jonge jongeren vond in hetzelfde jaar plaats als de Netflixserie 13 Reasons Why: een serie over een mooie, tragische heldin die uitlegt waarom haar verkrachting en het gebrek aan support van de mensen om haar heen de reden voor haar suïcide waren. In de grafische slotscène zie je hoe ze in een bad met water, met perfecte make-up op haar gelaat, haar polsen doorsnijdt. De serie is zeer controversieel, zeker onder specialisten in de regulering van verbeelding van zelfdoding in de media, waarvan de serie ongeveer elke regel breekt. Deze richtlijnen zijn er met een goede reden, want er bestaat op in films en in de nieuwsverslaggeving een tendens om zelfmoord te romantiseren.

Emira

Emira zit in kleermakerszit op een stoffig tapijt in een zaaltje boven het café waar een vriend van me werkt. Ze vertelt haar verhaal niet monotoon, maar met een rustige afstand tot hoe ze zich vorig jaar voelde. Ze heeft al sinds haar vijftiende medicatie voor depressie, maar is ondanks de medicijnen altijd somber en sociaal angstig geweest. Ze vertelt dat ze fijne vrienden heeft, maar dat ze zich in haar hoofd constant vergelijkt met anderen en dat deze vergelijkingen ervoor zorgen dat ze soms in een soort spiraal van negatieve gedachten belandt. Hierdoor kan ze zich na een ongemakkelijke sociale interactie wekenlang zorgen maken. Vorig jaar waren de gedachten ononderbroken en weerhielden ze haar ervan om te genieten van positieve ervaringen.
Naast haar angst om niet genoeg te zijn, was ze toen ook bang om een negatieve invloed te hebben op anderen. ‘Ik denk dat ik banger was voor het leven dan voor de dood. Ik wilde liever dat mensen even verdrietig zouden zijn dan dat ik voor altijd een vervelende factor zou blijven in hun leven.’ Op een gegeven moment begon ze met deze gedachten om te gaan door veel te drinken tot ze op een avond besloot dat de pijn die ze voelde te groot was. Ze kon zich niet voorstellen dat ze zich ooit beter zou kunnen voelen. Ze besloot die nacht een overdosis medicatie te nemen en er een eind aan te maken. ‘Ik was niet bang voor de dood. Ik heb de dood altijd als iets rustigs gezien’, vertelt ze me. ‘Gewoon zwart, geen hiernamaals, helemaal niets. Het is gek, maar het enige waar ik bang voor was, was dat ik op het laatste moment spijt zou krijgen, om vervolgens niet terug te kunnen.’

Het is geen vorm van verzet

Gelukkig kreeg Emira na het innemen van de dosis inderdaad spijt en heeft ze het noodnummer gebeld. Ze wil wel duidelijk maken dat dit geen enorm, magisch keerpunt was; ze voelde niet opeens toch een enorme hoop voor het leven en alles dat het zou kunnen brengen. Ze was nog steeds bang voor wat anderen van haar zouden denken. ‘Ik weet nog dat ik de ambulance belde en me eigenlijk schuldig voelde over dat ik dat deed. Die mensen zouden net zo goed hun tijd kunnen gebruiken om iemand te helpen die het niet op zichzelf had gebracht.’ Na haar opname veranderde er echter wel iets: haar doodswens werd bekend aan haar omgeving. Ze moest naast een verhoogde dosis antidepressiva nu ook verplicht in therapie. Naast de uitlaatklep en houvast die de therapie haar bood, was er ook iets structureels veranderd in haar gedachtewereld. ‘De gedachte aan de dood was altijd een uitweg voor me, een soort plan B voor alle pijn die het leven voor me was. Nadat ik me op die avond realiseerde dat ik dit niet wilde, moest ik accepteren dat ik nou eenmaal zou blijven leven en dat ik een manier moest vinden om het leven minder eng te maken.’
Emira is er nog en ze heeft nog steeds last van haar gedachten. Ze is niet opeens een blij ei geworden door de realisatie dat ze niet dood wil. Tegelijkertijd is ze intelligent, lief en creatief en zoekt ze naar een manier om gewoon op de wereld te kunnen zijn zonder constant na te denken over wat anderen van haar vinden. Vaker kijkt ze nu even op van wat ze aan het doen is en beseft ze dat ze er van geniet. ‘Er zit naast die angst voor de dood in de mens denk ik ook iets dat heel erg houdt van tragedie, dat op een morbide manier geniet van het beeld van het mooie jonge meisje, dat zo ongelukkig is dat ze er als een soort daad van verzet een eind aan maakt, en op die manier altijd jong, mooi en tragisch blijft. Zoals in Daphne en Apollo, Romeo en Julia en nu 13 Reasons Why. Maar meisjes zijn er niet om mooi en tragisch te zijn. Ze zijn er gewoon om er te zijn. Er is niks moois of poëtisch aan zelfdoding en het is ook geen vorm van verzet. Het is gewoon nutteloos en zonde.’

Om privacyredenen is de naam van Emira in dit stuk gefingeerd.

Als je zelf ooit banger bent voor het leven dan voor de dood kun je altijd 0900 0113 bellen. Dit is een kosteloos telefoonnummer waar je dag en nacht met vrijwilligers kunt praten als je denkt aan zelfmoord. Sinds november kan dit ook via de chat op www.113.nl. Op deze website staan ook tips voor als je het vermoeden hebt dat iemand uit je omgeving kampt met zelfmoordgedachten.