De invasie van het fandom
De koninkrijken van de moderne tijd
De term ‘fandom’ komt uit een vermenging van het Engelse woord ‘kingdom’ en het woord ‘fan’. Tegenwoordig is deze term voornamelijk onder jongeren steeds populairder geworden. Het wordt dan ook voornamelijk gebruikt om een grote groep fans te omschrijven die een bepaald object of persoon idealiseren. Fandoms zijn steeds meer in de media te vinden. Wat maakt deze nieuwe sensatie zo bijzonder?
Tekst en beeld: Oscar Slagveer
Om echt te begrijpen waar de fandoms vandaan komen en waardoor de term tegenwoordig een grote aanhang heeft, is het belangrijk om te weten dat het fenomeen zelf niet nieuw is. Fans van de welbekende detective Sherlock Holmes worden beschouwd als de oprichters van het eerste moderne fandom. Zo hielden ze in 1893 al georganiseerde publieke demonstraties als reactie op de dood van het personage. Ook schreven zij hun eigen versies van de bekende verhalen, wat later ‘fanfictie’ genoemd werd. Zij waren eigenlijk de eersten die het fandom concept hebben opgezet. Toch zou het nog bijna vijftig jaar duren voordat dit prototype zich verder ontwikkelde tot het fenomeen dat het nu is.
De Jeugd komt in opstand
De eerste stap in dit lange proces was het bevrijden van de jeugd, oftewel de jeugdemancipatie. Vóór deze tijd had het grootste gedeelte van de maatschappij helemaal geen tijd voor zoveel persoonlijke afleidingen. Men moest werken en had kinderen om op te voeden. De jeugdemancipatie zorgde ervoor dat er een groep ontstond die het zich kon permitteren om zich op andere dingen te storten dan werk of kinderen. Nadat de leerplicht werd ingevoerd hoefden jongeren niet meer vanaf een jonge leeftijd te werken. Langzaam konden ze zich loskoppelen van de dominante opvoeding van hun ouders. Als gevolg hiervan ontstond er een aparte cultuur die compleet los stond van die van hun ouders. Dit leidde uiteindelijk ook tot de ontwikkeling van een markt die zich exclusief op deze doelgroep ging richten. Dat was het begin van de jeugdcultuur, die later tevens de katalysator zou worden die de latere fandoms zou laten ontplooien.
De eerste manifestatie van deze nieuwe jeugdcultuur vond al kort na deze tijd plaats met de popularisering van bekende supersterren zoals Elvis Presley en the Beatles. Voor het eerst stonden er rijen aan gillende tieners te wachten om hun idolen te mogen aanschouwen. Termen als Beatlemania werden opgepikt door bekende Engelse kranten en ook op televisie maakten journalisten volop rapportages over deze nieuwe trend. Nooit eerder werden muzikanten zo wereldwijd en hartstochtelijk geadoreerd door een specifieke leeftijdsgroep. Hierdoor werden the Beatles en Elvis Presley de gezichten van de jaren zestig en waren zij de eersten die de jeugdcultuur in de schijnwerpers zetten. Dit was de eerste keer dat duidelijk werd hoe lucratief deze nieuwe marktgroep was en in welke mate de jeugd nu een eigen stem had.
Deze ontwikkelingen leidden bovendien tot de eerste vormen van het moderne fandom. Zo ontstond kort hierna het zogeheten First Fandom. Dit was in principe de eerste informele vereniging van sciencefiction fans. Zij waren één van de eerste fandoms die zichzelf ook expliciet als zodanig neerzetten. Zij organiseerden de eerste Worldcon, een evenement dat zich compleet richtte op de wereld van de sciencefiction. Ook was deze groep speciaal omdat ze de eerste vorm van fan-jargon hadden gecreëerd, genaamd fanspeak. Dit was de eerste keer dat de vrije tijd die de jongeren hadden concreet gebruikt werd voor de creatie van een identiteit. Hobby’s en interesses werden niet alleen meer geassocieerd met vrije tijd maar werden een onderdeel van wie je was. Tijd overhouden was geen vereiste meer om je je in deze bezigheden te verdiepen, men maakte er nu tijd voor. Dit was daarom het begin van de normalisering van de term fandoms.
Van een meeting in de kelder naar demainstream
Tegenwoordig zijn er duizenden verschillende fandoms met leden van over de hele wereld. De fandoms zijn naar de voorgrond getreden op het gebied van media-aandacht. Zo heb je tegenwoordig krantenkoppen met: ‘Marvel fans boos nadat baas zegt dat diversiteit reden is van daling in comic sales, ’George R.R. Martin zal Game of Thrones fans een nieuw eind geven voor de serie’ en ‘Protesten vóór en tegen Beyoncé staan gepland’. De jeugdcultuur die heeft bijgedragen aan de bekendheid van de fandoms is tegenwoordig vrijwel geheel geïntegreerd binnen de populaire cultuur. Zo kun je termen als shippings, fan fiction, OTP, canon, slash en nog vele andere inmiddels in het dagelijks leven tegenkomen. Shipping slaat voornamelijk op het romantisch koppelen van twee personages. Dit is een fenomeen dat zowel binnen als buiten de media in de omloop is. Op middelbare scholen worden leerlingen vandaag de dag veel met elkaar geshipt. Ook in bronnen als het nieuws kan men af en toe een verwijzing vinden naar één van deze inmiddels populaire termen. Zo schreef het befaamde Amerikaanse tijdschrift The New Yorker een artikel over de potentie van de fanfiction. De invasie van de fandoms is nu een realiteit.
Fandoms zijn nu veel diverser dan aan het begin van hun ontstaan. Met de groei van de media heb je tegenwoordig fandoms voor alles wat je kan bedenken: bekendheden, YouTubers, speelgoed, seksuele fetishes en nog veel meer. Het internet heeft het veel makkelijker gemaakt om contacten te leggen, waardoor interesses veel eerder gedeeld kunnen worden. Interesses waar mensen in de eerste instantie misschien niet voor uit durfden te komen kunnen zo worden gedeeld totdat het wordt genormaliseerd binnen een nieuwe groep. Dit heeft tot een enorme doorbraak van taboes geleid. Mensen die zich altijd geschaamd hebben voor hun fanatisme hebben nu een plaats om er zonder oordelen voor uit te komen. Op deze manier zijn fandoms een soort van veilige haven voor mensen mensen die buiten de norm vallen.
Dit heeft echter ook zijn duistere kant. Deze formaties van nieuwe gemeenschappen op basis van gezamenlijke interesses kunnen ook tot radicalisering leiden. Uiteindelijk zijn het kleine groepen mensen die steeds meer naar elkaar toe trekken op basis van een gezamenlijke bewondering. Negatieve invloeden van de buitenwereld worden hierdoor snel buitengesloten, waardoor men eigenlijk steeds meer begint te leven in hun eigen positieve droomwereld. Net zoals bij elke andere vorm van adoratie komt extremisme onder fandoms hierdoor helaas ook voor. Zo zijn er in de media artikelen te vinden waarin fandoms worden beschuldigd van het mishandelen van beroemdheden en andere fans. Door de opkomst van sociale media is cyberpesten bijvoorbeeld iets dat haast onafscheidelijk is geworden van de fandom als subcultuur. Zo telt een lijst van de website cheatsheet.com al minstens tien beroemdheden waarvan wordt geclaimd dat fans ze van sociale media hebben weggepest. Het geweld blijft echter niet altijd alleen beperkt tot de digitale wereld. Er zijn meerdere gevallen geweest van bewonderaars die andere bewonderaars ook fysiek hebben aangevallen over bepaalde conflicten. Zo kent men in de voetbalindustrie al generaties lang de term hooligans . Dit zijn fans die het voetbal zo serieus nemen dat ze daar ook geweld voor willen plegen. Dit is een voorbeeld van de dunne lijn die adoratie onderscheidt van radicalisering.
Incasseren en onderdrukken
Fandoms spelen ook op economisch gebied een veel grotere rol dan vroeger. Zo is er tegenwoordig zelfs een term die deze nieuwe economie beschrijft: fan-economie. Dit houdt in dat er een markt is die zo gespecialiseerd is op deze nieuwe fandom-beweging en daar ook zo veel winst uit behaalt dat het wordt gezien als een aparte economische branche. Dit is vooral mogelijk door de popularisering van de franchise. Een franchise houdt hierbij in dat men een bepaald verhaal uitbrengt, zoals de eerste Star Wars film, en hier constant op verder bouwt met nieuwe verhalen en nieuwe concepten. Dit genereert vaak enorme aanhang omdat het de fans steeds nieuwe informatie geeft waarmee zij zich verder bezig kunnen houden. Het is dan ook geen verrassing dat er tegenwoordig veel films en series uitkomen die op dit concept proberen te kapitaliseren. Zo zijn meer dan de helft van de tien meest succesvolle films gemodelleerd naar het franchise -concept. In het geval van een franchise zoals Marvelkan dit bijvoorbeeld enorme winsten opleveren met meer dan drie van de meest succesvolle films ooit onder hun hoede. Met deze economische draagkracht worden fans daarom steeds meer gezien als een prominente en legitieme economische doelgroep.
Dit fenomeen heeft echter ook zijn nadelen. Toen aanhangers ontevreden waren over het einde van hitserie Game of Thrones, luidde een ondertitel uit de Amerikaanse nieuwssite the Huffington Post bijvoorbeeld : ‘Fans maken plannen om het televisienetwerk te laten boeten voor het einde van de hitserie‘. Uit angst voor het verliezen van deze enorme koopkracht kunnen netwerken onder druk worden gezet om zich aan te passen aan de wensen van hun fans. Dit laat zien dat fans niet alleen invloed hebben op succes, maar ook kunnen zorgen voor de ondergang van een bedrijf. Zo werd de ophef in het geval van Game of Thrones zo erg dat de schrijvers van de show verschillende deals verloren met andere bedrijven zoals Disney en HBO. Ook kregen de fans uiteindelijk een nieuw einde aangeboden door George R.R. Martin, de originele schrijver van het verhaal. Hoewel over het algemeen dus wordt gedacht dat de fan een passieve rol heeft tegenover hun idool, schetst deze situatie juist het tegenovergestelde. De fan blijft uiteindelijk altijd nog de consument, en de klant is koning.
Fandoms hebben raakvlakken met grote delen van de maatschappij. Fans hebben een enorme koopkracht en zijn dus ook heel erg waardevol voor de bedrijven die ze steunen. Ook hebben ze op een cultureel vlak een enorme invloed gehad qua taal en gedragingen. Daarbij blijkt dat ze ook een duistere kant kunnen hebben wat betreft radicalisering en online geweld. Het begrip fandom heeft dus zeker een speciale ontwikkeling doorstaan. Het is daarom maar de vraag hoe deze ontwikkeling zich in de toekomst verder zal manifesteren.
