Karoshi

Sterven als gevolg van overmatig werk in het land van de rijzende zon

Japan is waanzinnig. Dat is een mening die door veel mensen gedragen wordt: het land van perfectie, schone straten, onweerstaanbaar eten en indrukwekkende cultuur. Japan is Japan. En het is schitterend. Toch zit er een keerzijde aan de schoonheid van ‘het land van de rijzende zon’. De werkcultuur die er heerst is met geen ander land te vergelijken. Het werkethos van Japanners kan in veel gevallen desastreuze gevolgen hebben.

Tekst & Beeld: Sam van den Nieuwenhof 

Volgens de arbeidswet in Japan, die in 1987 zijn intrede deed, bestaat een werkweek uit maximaal veertig uur. De realiteit is echter anders. In 2014 werkte 30% van de Japanse mannen 49 uur of meer. Een slordige 10% van de vrouwen deed hetzelfde. Overwerken hoort er nu eenmaal bij volgens veel Japanners. De gevolgen van een ontevreden baas kunnen ernstige vormen aannemen. Eenzaamheid en een maatschappij die je afstoot, zijn maar enkele voorbeelden. Mocht je je baas wel tevreden willen houden dan zijn werkweken van dik zestig uur ‘normaal’. Wie niet mee kan of wil zal op de blaren moeten zitten.

Arbeid macht nicht frei

De Duitse veronderstelling dat arbeid ons vrij zal maken gaat voor veel hardwerkende Japanners niet helemaal op. Karoshi, ofwel dood door werk, is één van de gevolgen van de uitputtende, stressvolle werkweken waar veel Japanners mee te maken hebben. Fysieke kwalen zoals fatale hartinfarcten en hersenbloedingen zijn vaak direct te linken aan de enorme werkdruk waar Japanners onder leiden. De hiërarchische cultuur, die in het overgrote gedeelte van Japan heerst, zorgt bij veel werknemers voor het idee dat je niet eerder naar huis mag dan een hoger geplaatste collega. Wanneer de werkgever of leidinggevende, die door de norm omtrent hiërarchie vaak behandeld wordt als God, niet naar huis gaat, zullen Japanners dus altijd blijven. Als de werkgever of leidinggevende aangeeft dat het hele team na werktijd blijft borrelen, dan gebeurt dat. Als je teveel vakantiedagen opneemt zorgt dit voor scheve gezichten bij de rest van je collega’s. Gevolgen van deze enorme werkdruk zijn korte nachten, lange dagen, stress, burn-outs, hartklachten en uiteindelijk, in sommige gevallen, dat het lichaam het niet meer aankan en het begeeft – sterft. 

Een ander groot probleem waar de Japanse maatschappij mee te maken heeft is Karojisatsu, ofwel zelfdoding met als oorzaken arbeidsduur en arbeidsintensiviteit. Volgens de Japanse versie van ‘het bureau voor de statistiek’ zijn er in 2015 maar liefst 24025 mensen omgekomen door zelfdoding. Werkgerelateerde problemen werden bij een slordige 10% als reden gegeven.  Daarnaast pleegde een onbekend percentage zelfmoord door eenzaamheid, die indirect veroorzaakt werd door te hoge werkdruk en burn-outs.

Neerwaartse spiraal

Toen ik laatst door het fotoalbum van mijn reis door Japan heen bladerde, viel het mij pas op. Een overgroot deel van de mensen op de foto’s heeft het uiterlijk van een persoon van middelbare leeftijd of ouder. Dit opvallende fenomeen werd tijdens het schrijven van dit artikel pas echt interessant. Afgelopen jaar bereikte Japan namelijk een dieptepunt omtrent het geboorte- en sterftecijfer. Het aantal geboren kinderen dook onder de gevreesde negenhonderdduizend en er stierven zo’n half miljoen mensen meer dan dat er geboren werden. Eén van de oorzaken, die tevens direct aansluit bij de hoge werkdruk in Japan, is het aantal demente ouderen en de zorg die deze mensen nodig hebben. Het aantal verplegers en doktoren dat zorg draagt voor deze groep is niet toereikend. Voor de zorgdragers leidt dit logischerwijs voor langere werktijden en een hogere werkdruk. Deze immense druk die ervaren wordt door mensen in de verpleging zorgt er uiteindelijk ook voor dat de mogelijkheid hebben om een kind op te voeden slinkt, puur door de tijd die hun werk in beslag neemt.

Aan de basis van de concepten karoshi en karojisatsustaat eigenlijk de nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Gedurende de jaren na de oorlog was het herstellen van de Japanse economie de topprioriteit van de toenmalige premier van Japan, Shigeru Yoshida. Door mensen ‘levenslange’ contracten te bieden, in ruil voor eeuwige loyaliteit aan hun baas, werd het Japanse werkethos, dat nu nog steeds bestaat, bijgeschaafd. Op deze manier werden mensen bijna gedwongen om deel te nemen aan de hiërarchische relaties. Wie niet meekon, moest afhaken. Het werkte: Japan werd binnen rap tempo een economische grootmacht. De derde plek die ze bezetten op de ‘wereldranglijst’ voor economieën is dus mede een gevolg van Yoshida’s inspanningen destijds. Eenzelfde aanpak was echter nodig om deze derde plek te behouden na de wereldwijde financiële crisis van 2009. Japan werd hard geraakt. Het gegeven dat de export voor 90% bestond uit zeer inkomenselastische industriële benodigdheden, kapitaalgoederen en duurzame consumptiegoederen, zorgde voor grote werkloosheid die ergens opgevangen moest worden. Nieuwe strategieën op het gebied van productie voor export, zoals hernieuwde focus op landbouw, moesten mensen weer aan het werk helpen. De huidige premier Shinzo Abe spoorde al zijn burgers aan om net even dat extra stapje te zetten en om net even dat uurtje over te werken. Japan kwam uit de crisis, maar paradoxaal gezien belandden veel burgers juist in een crisis. Gelukkig wordt deze ‘burgerlijke’ crisis, die veroorzaakt werd door te veel en te hard werken, nu ook gezien door de overheid en wordt er eindelijk op geanticipeerd.

Hoop

Uit meerdere krantenstukken en wetenschappelijke artikelen blijkt dat premier Shinzo Abe zogeheten ‘overwerkteams’ in het leven heeft geroepen. Deze teams moeten strikt toezien op het feit dat bedrijven en werkgevers hun werknemers op tijd naar huis sturen. Jurist Aki Tanaka schreef dat Japan sinds de nieuwe wet met de naam ‘Work Style Reform Legislation’ een nieuwe weg probeert in te slaan. Vanwege deze wet worden grote bedrijven, met vijftig werknemers of meer, sinds april 2019 streng in de gaten gehouden en worden kleinere bedrijven vanaf maart 2020 streng gecontroleerd op het laten overwerken van werknemers. Zo hangen er flinke celstraffen en geldboetes van zo’n 2500 euro boven het hoofd van werkgevers die hun werknemers langere werkweken geven dan de toegestane veertig uur.

‘Hoop doet leven’ is in dit geval een uiterst relevant gezegde. Het enorme werkethos dat sinds de Tweede Wereldoorlog de overhand heeft in de Japanse samenleving heeft al aan genoeg mensen het leven gekost. De strengere handhaving van ‘normale’ werkweken zal werknemers zoals de 31 jarige Miwa Sado, die in 2017 na 159 uur overwerken het noodlot trof en overleed, moeten beschermen. Karoshi, dood door werk, en Karojisatsu, zelfdoding door werk, kennen vele oorzaken en tot op heden heeft premier Shinzo Abe van Japan nog geen alomvattende oplossing gevonden. Ik blijf hopen, hopen dat het land waar ik zo verliefd op ben geen onaangename keerzijde meer zal hebben in de nabije toekomst.