Armpje drukken met moeder aarde

Het is zo’n woord waar je niet omheen kan. Iedereen grijpt het vast en wil het niet meer loslaten. Een woord waarvan we denken dat het al onze vragen beantwoordt. Ze past perfect in de puzzel van vandaag. Dat woord is ‘Antropoceen’. In klaslokalen,  op de radio en zelfs aan de eettafel: het Antropoceen vliegt me om de oren. Maar wat is het eigenlijk? Daar zijn we het niet over eens.

Tekst en beeld: Jolin Ordelman

Paul J. Crutzen, atmosferische scheikundige aan de universiteit van Stockholm, populariseerde de term tijdens een conferentie in Mexico in 2000. Hij flapte de term er lichtelijk geërgerd uit, nadat zijn collega’s over het Holoceen bleven praten: ‘Nee! We leven niet langer in het Holoceen, maar in het … het Antropoceen!’ In zijn brede opvatting is het Antropoceen een nieuw geologisch tijdperk waarin de invloed van menselijk handelen zo’n groot effect heeft op de aarde en haar klimaat, dat het naast geologische en ecologische krachten gezet mag worden. Ofwel, we mogen nu aan de grote-mensentafel zitten naast orkaan Katrina en de vulkaanuitbarsting van Pompeï.

Een erg gezellig etentje is dat niet. Onderuitgezakt zitten we als mensen ons eten naar binnen te schranzen, zonder erkenning van de andere gasten die aan tafel zitten. We zijn met volle mond aan het praten en snoeren de bosbranden, overstromingen en onweersbuien het liefst de mond. Hoe zijn we ooit aan die eettafel beland? Dat is de vraag waar wetenschappers zich mee bezighouden.

Er is een schrijfwedstrijd begonnen onder academici om een zo overtuigend mogelijk verhaal over het Antropoceen te vertellen. Een verhaal met een begin, belangrijke gebeurtenissen, een climax en een einde. Dit terwijl we er nog middenin zitten. Wat maakt dat we nu opeens al moeten weten in welke tijd we leven als dit voorheen pas achteraf gebeurde?  En wat zeggen deze verhalen die worden neergezet over ons?

Eén van de openingszinnen begint met de ontdekking van vuur. De relatie tussen de mens en zijn omgeving veranderde doordat vuur nieuwe manieren van controle over de natuur gaf. De mens kon ineens grotere dieren doden, warm blijven in koude nachten en zelfs stukken natuur afbranden om te verbouwen. Dit is ook waar het tweede belangrijke evenement, of voor sommige mensen hét beginpunt, van het Antropoceen op het toneel komt: agricultuur.

Groepen die nomadisch leefden als jagers en verzamelaars gingen zich op één plek vestigen om daar de grond te verbouwen. Met agricultuur kwamen er veranderingen in ecosystemen, maar dit bleef op lokaal niveau. Menselijke invloed was nog niet in hetzelfde rijtje als de grote kracht van de natuur te noemen.

Een gebeurtenis die het handelen van de mens globaal trok was kolonialisme. Mensen werden zich bewust van de aantallen waarmee ze waren en hadden nu enorme netwerken om hun invloed te uiten.

Dit maakte ook de volgende zet mogelijk: industrialisatie. Dit is het moment dat ons gebruik van fossiele brandstoffen exponentieel toenam en daarmee uitvindingen als de stoommachine van James Watt werden gedaan. Uitvindingen als deze veranderde het leven van de mens en al het leven daaromheen. Dit is tegelijkertijd ook het moment dat de CO2-concentratie in de atmosfeer boven zijn natuurlijke variatie steeg. Daarmee is dit punt voor Crutzen de eerste echte indicator van het Antropoceen.

Maar daar eindigt het verhaal niet. Het volgende hoofdstuk is de Great Acceleration. Zoals de naam suggereert namen processen vanuit de industrialisatie alleen nog maar sneller toe. Een evenement waar veel over wordt geschreven in het licht van het Antropoceen was de eerste atoombom test in New Mexico. Dit zou een duidelijk beginpunt zijn omdat hiervoor een fysieke indicator is in de aardlaag van alle continenten: de isotopen die vrij zijn gekomen bij de atoombomtest. Voor geologen is die fysieke indicator een vereiste om een nieuw tijdperk te introduceren en een oude af te sluiten. Zo eindigt het Krijt met een donkere laag klei die rijk is aan het element iridium. Deze indicator zou staan voor de inslag van de astroïde die de dinosauriërs tot einde bracht. Wat zal de indicator voor het Antropoceen zijn, en wat zal deze over ons zeggen?

Dit zijn de momenten in het verhaal van de mensheid die door wetenschappers als cruciaal worden gezien voor onze uitnodiging tot de grote-mensentafel. Bij een etentje waar we al niet gewenst waren, komen we ook nog eens aan met tragische anekdotes over onszelf. We vertellen over vuur, kolonialisme en atoombommen, neutrale gebeurtenissen zijn het niet. Waarom zijn dit de momenten die we kiezen als het begin van ‘ons’ tijdperk? En wie is ‘ons’ eigenlijk? Niet iedereen draagt evenveel bij aan de verandering van het klimaat op aarde. Wie zijn de ‘antro’s’ in het Antropoceen? Het woord ‘Antropoceen’ brengt dus meer vragen met zich mee dan een eenduidige definitie. Dit is dan ook de kracht van het woord. Ze brengt een discussie op gang waarin we kunnen reflecteren op wat onze tijd is en wie we als mensen zijn. Een tot slot zal er dus niet zijn. Voor nu zullen we het moeten doen met een open einde.