Vrijheid

Omdat het tijd is om te doen wat ertoe doet

Tekst en beeld: Sanne Wassink

Dat hebben we gevoeld… Sommigen intens, anderen een beetje: onze vrijheid werd beperkt door de coronacrisis. En dat in het jaar waarin we zouden vieren dat Nederland 75 jaar geleden bevrijd werd. Ik had geen sprekersklus over vrijheid. Nergens stond een dansende menigte bij bevrijdingsfestival en ook de afgelopen zomer hebben velen van ons die festivalsfeer gemist. Het dansen met bekenden en onbekenden op het ritme van de beat. Er was geen beat. Ons ritme is verstoord. Niet erg als je bedenkt hoe heftig corona voor sommigen is, wel raar en raak. Vrijheidsbeperking maakt ruimte voor inlevingsvermogen over wat vrij zijn eigenlijk betekent. Ik hoop dat we die beleving mee kunnen nemen om ons te verplaatsen in anderen die minder vrij zijn dan wij. Soms dichtbij, soms ver weg – toch in beide gevallen vaak afhankelijk van menselijk  gedrag.

Antropologie & vrijheid

Vrijheid raakt onze essentie als mensen en gaat over onderliggende thema’s die aandacht & aanpak verdienen: van kinderarbeid tot discriminatie. We vinden vrijheid zo belangrijk dat we het een mensenrecht hebben gemaakt, gegrond in de UVRM. Er zijn organisaties opgericht om onze vrijheden te waarborgen. En toch is die juridische en institutionele borging nooit voldoende om iedereen vrij te kunnen laten zijn – in letterlijke en figuurlijke zin. Dat fascineert me. Onvrijheid is een systeemvraagstuk, iets dat we (onbewust) met elkaar in stand houden door wat we doen en laten – in gedrag & cultuur – en daar ligt dus ook een deel van de oplossing. Antropologen kunnen een belangrijke rol spelen in het ontrafelen van de systemen en een bijdrage leveren aan het ontwikkelen van vrijheid.

Vrijheidsvraagstukken

Wat speelt er dan als het gaat om vrijheid? Ik neem je in veel te snelle sneltreinvaart mee in een opsomming van vrijheidsvraagstukken van deze tijd en begin bij fysieke vrijheid. Op 1 juli stonden we via KetiKoti stil bij de afschaffing van slavernij. Maar is slavernij echt voorbij? Met verborgen camera werd door CNN in 2017 een slavenmarkt in Libië gefilmd: mensen geketend om verkocht te worden. Het resulteerde onder andere in politieke gesprekken op Europees topniveau en een opdracht van VN-chef Guterres om deze mogelijke vorm van traditionele slavernij – waarbij slaven bezit zijn van slavenhouders – nader te onderzoeken.              

Groter is de omvang van hedendaagse slavernij: de benaming voor slavernij waarbij mensen niet fysiek worden geketend, maar wel onvrij zijn om te gaan vanwege verschillende redenen, zoals dat ze geen alternatief hebben om te gaan. Dit is bijvoorbeeld het geval bij arbeidsuitbuiting en kinderarbeid (beter omschreven als werkende kinderen). Professor Bales^[1] noemt deze hedendaagse slaven ‘disposable people’ (wegwerp-mensen) en helaas moet ik die harde werkelijkheid beamen. Mensen worden voor economisch gewin ingezet: absurd maar waar. Het is alweer jaren geleden, maar ik zal nooit meer vergeten hoe sommige kinderen uit hun ogen keken tijdens mijn afstudeeronderzoek naar hedendaagse slavernij in Nepal: die leegte, ver voorbij wanhoop, enkel gericht op werken en alle dromen vervlogen. Dit zou niet onze wereld moeten zijn, het is echter wel zo. Niet alleen in lagelonenlanden, ook in Nederland zelf is sprake van hedendaagse slavernij in de vorm van mensenhandel (o.a. arbeidsuitbuiting)^[.

En dan zijn er vluchtelingen, waarbij ik liever spreek over mensen die op de vlucht zijn. In 2019 zijn dat meer mensen dan ooit. De VN Vluchtelingenorganisatie UNHCR schat dat er 79,5 miljoen mensen op de vlucht zijn voor oorlog en geweld. Allemaal individuen met een verhaal. Daarvan zijn heel wat mensen op de vlucht naar Europa omdat ze in hun eigen land niet vrij en veilig zijn. Het Rode Kruis geeft aan dat er in 2018 dagelijks zes mensen verdronken in de Middellandse zee. Omdat opvang in Europa niet goed geregeld is, zitten de vluchtelingenkampen in Lesbos overvol: in ons Europa is een humanitaire ramp gaande. We staan erbij en kijken ernaar. Vluchtelingenkampen zijn afhankelijk van vrijwilligers. Wat als die wegvallen? Het systeem in hoe we het organiseren met elkaar faalt. Dat systeem, dat zijn wij. Dus hiermee zeg ik: wij falen. 

En als laatste gaat vrijheid uiteraard ook over je vrij voelen om te kunnen zijn wie je bent. In ons tolerante Nederland vinden we dit een groot goed. In nota bene artikel 1 van onze grondwet staat dat iedereen in Nederland in gelijke gevallen gelijk behandeld wordt en dat discriminatie – in het Latijn onderscheid – in welke vorm van ook verboden is. De wettelijke norm is helder. Toch zijn er ook in Nederland heel wat mensen die geen volledige vrijheid ervaren. Sommigen vanwege armoede, huidskleur, gender of geloofsovertuiging. Of vanwege het feit dat ze verliefd zijn op iemand wat vervolgens niet door iedereen wordt geaccepteerd. Gelukkig is hier steeds meer aandacht voor. Dat het niet voldoende is, blijkt wel uit de recente anti-racismeprotesten. We hebben het vaak over gelijkwaardigheid, diversiteit en ook over inclusief beleid wordt regelmatig gesproken. Maar het zou moeten gaan over al die drie elementen samen, want dan gaat het over ‘beloning’ – waarbij mensen onderdeel zijn van het totaal en zich ook zo voelen en gedragen. Er écht bij horen zoals je bent. Als mensen zichzelf onderdeel voelen van het geheel, levert dat weer betrokkenheid op. We kunnen hier veel leren van gebruiken en methodes uit andere culturen, zoals van de Afrikaanse filosofie Ubuntu waarbij samenleven bestaat uit de diepgewortelde overtuiging die spreekt:  ‘I am because you are’.

Sanne Wassink is ontwikkelingsantropoloog en eigenaar van Blikveld. Voor meer info, zie WWW.BLKVLD.NL