Leven in een gouden kooi

De val van het tsarendom in Rusland

Niet alles kan eeuwig duren, maar de Romanovs daagden dit gezegde wel uit. Driehonderd jaar lang regeerde deze familie met ijzeren hand over het enorme Russische rijk. Totdat er bruut een einde aan werd gemaakt. Wanneer kwamen de eerste scheurtjes in het eens zo machtige tsarenrijk? En wat voor een gevolgen heeft dit voor Rusland gehad? Geschiedenis is belangrijk, en daarom duiken we er even kort in.

Tekst: Susan Goldman

Beeld: Jolijn Sterk

Onaantastbare macht

De tsaar had alle macht en dit was wat Rusland bij elkaar hield. Overleg werd niet tot nauwelijks gehouden, en aan het volk werd al helemaal niets gevraagd. Toch hebben de tsaren bijgedragen aan het Rusland van nu. Een interessant figuur dat Rusland voor altijd op de kaart heeft gezet is tsaar Peter de Grote. Hij was een energieke, nieuwsgierige en ambitieuze man. Van jongs af aan ontwikkelde hij een grote fascinatie voor Europa. Hierdoor begon hij vraagtekens te zetten bij de gang van zaken in zijn eigen rijk. Hij wilde Rusland moderniseren, zodat het niet meer achterliep op Europa. Maar dit ‘nieuwe’ Rusland had ook een nieuw visitekaartje nodig om te laten zien aan de rest van de wereld. Te midden van een enorm moerasgebied in het noordwesten van Rusland liet Peter de Grote de stad Sint-Petersburg bouwen. Hierin verwerkte hij allerlei Europese aspecten, want Europa was tenslotte zijn voorbeeld. Zo zijn de kanalen die door het centrum lopen gebaseerd op de Amsterdamse en Venetiaanse grachten, en de brede straten met arcadebogen doen denken aan Parijs.

Maar wat Sint-Petersburg werkelijk interessant maakt, is dat deze stad tot in detail laat zien waar het tsarendom werkelijk om ging, en dat was het tonen van verhevenheid en macht. De ‘gewone’ mensen waren hier volledig aan ondergeschikt. Deze vertoning van pracht en praal kende echter een grote schaduwzijde. Alleen al bij de bouw van de stad zijn meer dan dertigduizend doden gevallen. Dit waren boeren en lijfeigenen die van het platteland waren geplukt om vervolgens onder dwang bij te dragen aan het prestigeproject van de tsaar. Grote opstanden bleven uit, want je moet niet vergeten dat Rusland een streng orthodox land was. De macht van de tsaar was door God aan hem gegeven. Hierdoor was zijn positie onaantastbaar. Daarnaast hield het in dat hij vooral kon doen wat hij wilde.

De realiteit als poppenkast

Lange tijd is er nog doorgegaan met het idee om van Rusland het centrum van de moderne beschaving te maken. Een kentering was de Franse Revolutie in 1789. Frankrijk verkeerde in grote chaos en in heel Europa had het grote impact. Ook met Rusland deed het iets. De Franse revolutie schaafde het beeld bij dat de Russische elite het belangrijkste moest worden van Europa. Het gevolg was dat Rusland zich begon af te wenden van het Westen, en zich meer ging richten op ontwikkelingen in eigen land. Dit betekende echter niet dat de tsaar zich meer ging bezighouden met de gemoedstoestand van zijn bevolking.

De Romanovs bleven meer interesse tonen in het laten voortbestaan van hun dynastie. Hierdoor werden ze steeds conservatiever. Alle macht en rijkdom bleven ze vasthouden in de kleine rijke top van Rusland. Hierdoor bleef er ook altijd een grote afstand tussen tsaar en volk bestaan. Naast vele andere factoren, was dit een belangrijk punt dat uiteindelijk gezorgd heeft voor de ondergang van het tsarendom. De tsaar en zijn familie leefden als het ware in een gouden kooi waar ze zich hun hele leven al in bevonden. De mensen buiten de paleismuren hebben ergens als een poppenkast voor hun moeten voelen, gewoonweg omdat ze niet begrepen hoe het er in de harde realiteit werkelijk aan toe ging. Bovendien bestond de Romanov dynastie al honderden jaren. Het volk zou niet meer zonder hen kunnen.

Het vergaan van het vertrouwen

Het tegendeel bewees zich later, aan het begin van de 20^ste eeuw. Rusland was ondertussen flink veranderd. Veel mensen waren arbeiders in fabrieken geworden, en steden waren flink gegroeid. Wat echter onveranderlijk was gebleven, was de armoede in het land. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd er toch besloten door de toenmalige tsaar Nicolaas de Tweede om in oorlog te gaan met Duitsland en Japan. Dit terwijl heel Rusland dat helemaal niet aankon. De oorlog was voor het volk een bewijs dat de tsaar niet erg bezig was met zijn mensen, maar meer met zijn prestige. Er ontstonden opstanden. Het begon met groepen vrouwen die massaal de straat opgingen omdat er grote voedseltekorten waren. Arbeiders sloten zich bij hun aan, omdat zij onder barre omstandigheden overuren draaiden in de wapenfabrieken. Binnen een paar weken stond het hele land op zijn kop. Op een gegeven moment liepen zelfs Russische soldaten weg van het front tegen Duitsland.

Het vertrouwen in de monarchie was volledig weg. Nicolaas werd met zijn vrouw en kinderen geëxecuteerd en daarmee was er een gruwelijk einde gekomen aan de Romanov dynastie. De Russen schreeuwden om radicale verandering, en daarom kreeg het socialisme enorm veel aanhang. Na eeuwenlange onderdrukking van de elite zou nu de ‘gewone’ man zijn eigen lot bepalen. Maar het was slechts een kwestie van tijd voordat een nieuwe leider zich aandeed en Rusland in de greep zou houden. Dat gebeurde. En dat had een hoge prijs.

Verandering of continuïteit?

Het is moeilijk om conclusies te trekken uit de levendige en rommelige geschiedenis van Rusland. Toch kunnen we er dingen uit opmaken. De tsaren hebben Rusland veel gebracht, maar het moest op een gegeven moment vallen. Dit had grotendeels met de kern van het tsarendom te maken. Je kunt als tsaar niet steeds meer van je volk blijven vragen, zonder dat zij hier iets voor terugkrijgen. Daarnaast paste het hele fenomeen, door het conservatisme van de Romanovs, niet meer in de tijd van toen. De wereld veranderde steeds sneller, en de mensen werden mondiger. Toch kun je je afvragen hoeveel er nu eigenlijk veranderd is in relatie die het Russische volk heeft met de machtige leiders. Van meer democratie is nog steeds geen sprake, en de zelfverrijking gaat onbeschaamd door. Wat hieruit voort zal vloeien is alarmerend en onzeker. Alleen de tijd zal het leren.