Het wordt eerst erger

Een interview met een onafhankelijke journalist in Moskou over het leven als oppositiejournalist.

Tekst: Mark Schaap

Beeld: Mark Schaap

Het is vakantie op de redactie van Novaya Gazeta, een krant die trots is om de grootste onafhankelijke oppositiekrant van Rusland te zijn. Er zijn maar een paar mensen aan het werk waaronder Pavel Kanygin, die al lang geen vrije dagen meer kent. Internationaal is zijn werk geliefd. De Russische overheid deelt deze liefde echter niet. ‘Elke keer als je uit je appartement komt moet je voorzichtig zijn,’ vertelt Pavel.

In Rusland werkt het begrip journalistieke vrijheid net iets anders dan in Nederland. Bijna alle grote kranten en televisiekanalen worden gecontroleerd of gefinancierd door de overheid. Een pro-overheid stem wordt beloond, een anti-overheid geluid wordt gestraft. Die straffen vallen niet mee. Zeven journalisten van de oppositiekrant Novaya Gazeta zijn vermoord en Pavel is zelf in Oekraïne een keer gekidnapt en in elkaar geslagen. Daar deed en doet hij nog steeds onderzoek naar wat er gebeurd is met vlucht MH17. Pavel vertelt hoe het is om als journalist te leven in een land dat niet op onafhankelijke journalisten zit te wachten en waarom hij weigert te stoppen met schrijven.

Jij en je collega’s worden bedreigd of vermoord. Is dat niet een te groot offer om je werk te doen?

‘Het is een enorm offer maar iemand moet het doen. Ik zie dat alles in dit land de verkeerde kant op gaat. De overheid neemt alles met een groot publiek onder zijn controle zoals radiostations, filmstudio’s en tv-kanalen die niet eens nieuws uitzenden. Wij werken voor een relatief klein publiek maar het is nog steeds erg belangrijk dat wij dit werk doen. We kunnen niet verwachten dat mensen die vergiftigd zijn door propaganda actie gaan ondernemen. Ze hebben een soort mist voor hun ogen. De mensen met macht, zoals de elite en de academici, houden nog wel van Novaya Gazeta. Zij hebben een betrouwbare bron nodig over wat er in dit land gebeurt.’

Iemand moet het doen, maar waarom jij? Jij en je familie lopen gevaar.

‘Neem je me het kwalijk dat ik een onafhankelijke journalist ben? Voor mij is dat de enige optie. Voor mijn familie is het een ander verhaal. Het kan gevaarlijk voor hen zijn omdat het gevaarlijk voor mij is. Maar daar moet je niet altijd aan denken. Als je altijd denkt dat er iets verschrikkelijks gaat gebeuren dan kan je je werk niet doen. Je moet natuurlijk wel wat trucjes weten hoe je jezelf en je dierbaren veilig houdt. Je moet slim zijn in hoe je weggaat van huis, hoe je je huis in gaat en hoe je over straat loopt. Je moet je routes veranderen, dat is erg belangrijk. Anders kunnen ze je makkelijk vinden.’

Word je daar niet stapelgek van?

‘Je went er enorm snel aan. Het wordt routine, net als tandenpoetsen. Je moet verdachte situaties, objecten en mensen opmerken. Dat is niet erg lastig, dat wordt heel snel een gebruik. Er gebeuren niet elke dag verdachte dingen. Maar soms willen mensen je interviewen en dan stellen ze vragen zoals: “Wanneer heb je besloten om een verrader te worden van het moederland? Je werkt voor Nederland!” Soms bekogelen ze je met stront, letterlijk. Dat is mij gelukkig nooit overkomen maar een collega van me wel. Zij liep elke ochtend hetzelfde rondje hard. Op een dag wachtte een man haar op en bekogelde haar met koeienstront.’

Pavel vertelt dat haar auto later ook bekogeld was met stront. Maar aan die stront zat een gek luchtje. Dat luchtje bleek, na onderzoek in een lab, vergif te zijn dat enkel gebruikt wordt door de Spetsnaz. De Spetsnaz zijn de Russische commandotroepen.

Als mens, hoe voel je je door dit soort dingen?

‘Vooral verdrietig en teleurgesteld. We begrijpen dat we door moeten gaan met ons werk, ondanks dat daar een enorm risico aan vast zit. We begrijpen ook dat er niemand is om ons te beschermen, ook de overheid niet. De overheid zal ons nooit direct aanvallen. Zij benadrukken altijd dat we geen vijanden van hun zijn. Ze bepalen grenzen en beperkingen voor ons. We mogen alles doen wat we willen maar we moeten binnen hun onzichtbare grenzen blijven. Als we die overtreden dan krijgen we bijna altijd direct een agressie van mensen die in opdracht van de overheid werken. Dat zijn niet de politie of het leger, het zijn gewone mensen.’

Wens je dan nooit dat je een ander beroep had gekozen?

‘Toen ik begon met dit werk was de situatie niet zoals die nu is. Het was een sprookje vergeleken met nu. Hoe ik mezelf en de huidige situatie zie weet ik niet. Ik moet gewoon doorgaan. Ik vind het niet fijn om te bedenken of dat goed of slecht is. Maar natuurlijk ben ik erg moe. De bewegingsruimte waarin wij ons werk mogen doen, wordt steeds kleiner. Dat is enorm stressvol. Hoe strikter onze limieten worden, des te bozer worden wij. Als journalist moet je de overheid kunnen controleren. Maar de overheid is niet meer aanspreekbaar voor ons. Onze woorden en artikelen slaan volgens hen nergens op. We kunnen ze geen pijn meer doen.’

Het klinkt zo hopeloos. Hoe blijf je dan toch gemotiveerd?

‘Daar heb ik niet zo snel een antwoord op. Wat ik wel weet is dat deze situatie niet voor altijd zal zijn.’

Hoezo?

‘Niks is voor altijd. Zelfs Putin is niet voor altijd. Iedereen moet dat begrijpen. Het is een eeuwige regel dat hoe erger dingen worden, des te dichter kom je bij je doel. Hoe erger, hoe beter. Het is altijd wanneer je moe en ziek bent of hopeloos en ongelukkig dat dingen beter worden.’

Wat is jouw doel?

‘Dat mensen gelukkig zijn. Iedereen moet gelukkig zijn en elkaar respecteren. De overheid moet mensenrechten respecteren en ambtenaren moeten transparant zijn. Ooit hebben we respect met haat vervangen, niet alleen hier, maar overal. Die haat gebruikt Putin. Daarom zien mensen hem nu als een onvervangbaar persoon, maar dat is niet zo. Mensen zien hem zo door de propaganda. Wij willen de mensen helpen te emanciperen. We willen ze laten voelen dat zij degene zijn met de macht in handen. Langzaam maar zeker komen we dichter bij dat doel.’

Hoe weet je dat je werk daarbij helpt?

‘We weten het door statistieken, door enquêtes, hoe mensen met elkaar op straat praten en hoe ze reageren op internationaal nieuws. Mensen beginnen aan de overheid te twijfelen, ze beginnen zelfs aan Putin te twijfelen.’

Dus de overheid wordt strenger tegenover jou als journalist maar de propaganda-mist verdwijnt langzaam voor de mensen?

‘Ja, dat gebeurt tegelijkertijd. Dat is waarom ik zei dat hoe erger dingen worden voor ons, hoe beter dingen worden voor het geheel. De grenzen waarin wij ons werk kunnen doen worden krapper maar dat is enkel en alleen de overheid die ons in toom probeert te houden. Dat is hun reactie op het fenomeen dat meer mensen beginnen te twijfelen aan de overheid.’

En dat is waarom jij ondanks alles nog steeds door wil gaan?

Ja.

Pavel’s telefoon gaat en dat betekent dat hij weer terug moet aan het werk. Naast zijn veiligheid heeft Pavel ook vrije tijd moeten opgeven voor zijn werk. Hoe groot zijn offers soms ook mogen zijn, stoppen kent hij niet. Niet voordat mensen gelukkig zijn.