In het spoor van de koning

Schaken wordt al sinds de tijd van de Perzische sjah’s beoefend als een sport van de intellectuele elite. 32 stukken, 64 vlakken, twee kleuren en twee spelers: fascinerend eenvoudig en tegelijkertijd onmogelijk complex. De geschiedenis kent vele grote schaakspelers maar weinig spelers hebben zo’n meeslepend verhaal als Paul Keres.

Tekst // Titus Scholten
Beeld // Josia Bruggen & Yalou van der Heijden

Paul Keres, de grootste schaker die Estland gekend heeft, groeide op in een Estland dat als een schaakbord bespeeld werd door verschillende spelers: de eigen Republiek was als eerste aan zet, waarna Nazi-Duitsland de positie overnam en compleet domineerde. Na de val van het Derde Rijk kwam het Rode Leger binnenrollen, maar nu, na een memorabele revolutie, spelen de Esten hun eigen spel. Keres werd meegesleurd door dit geopolitieke schaakspel en kwam daardoor nooit aan zet om te spelen voor het wereldkam­pioenschap schaken.
De Sovjetschaakmachine, een bekende metafoor voor de exorbitante hoeveelheden geld, tijd en trainers die besteed werden aan het trainen van Sovjetschakers om de intellectuele superioriteit van de Sovjetstaten over het ‘imperialistische Westen’ aan te tonen, steunde Keres niet. Die wilde liever in Rusland geboren schakers steunen, zoals Botvinnik of Smyslov. Nu is hij slechts ‘Prins Keres’, een schertsende bijnaam voor zijn legendarische reputatie om altijd als tweede te eindigen.
Als een van de weinige landen in de wereld vereert Estland haar schaakheld op grootse wijze. Standbeelden, een balletoptreden, straatnamen, plakkaten op muren: in Estland wordt Keres goed herdacht. Dit doen zij met meer respect en enthousiasme dan andere landen, zoals de onze. Ter illustratie: in tegenstelling tot Estland heeft Nederland wel een wereldkampioen schaken voortgebracht, namelijk Max Euwe. Het Max Euwe-plein in Amsterdam is naar hem vernoemd en vandaar ook het levensgrote schaakbord op hetzelfde plein. Toch weten veel mensen niet waar het schaakbord aan herinnert. Wanneer mensen dit horen is de reactie dan ook meestal: ‘Ah, vandaar het schaakbord’.
Maar ook Estland laat steken vallen: in het standbeeld dat in de Estse stad Narva staat en Keres’ honderdste verjaardag memoriseert en tevens zijn laatste schaakpartij afbeeldt, speelt hij met de verkeerde kleur (zwart in plaats van wit), waardoor hij een hopeloos verloren positie lijkt te spelen. Een tragische fout die makkelijk te voorkomen was en zeker niet een goede manier om sportheld nummer één te herdenken.
Door de tijd heen wordt Keres door de schaakgemeenschap steeds meer als een grote schaker beschouwd, onder andere vanwege zijn eigenzinnige en vaak creatieve, agressieve spel. Hij heeft vele prachtige partijen gespeeld die vereeuwigd zullen worden in de schaakgeschiedenis. Net als twee andere schakers heeft hij negen voormalig wereldkampioenen verslagen, meer dan wie dan ook. Daarnaast heeft hij tegen andere grote schakers een zogenaamde ‘plusscore’ behaald. Dit betekent dat hij over alle individuele partijen die hij tegen ze gespeeld heeft meer gewonnen heeft dan dat hij eindigde in een remise (een onbesliste partij) of verlies: een prestatie die menig wereldkampioen niet behaald heeft.

Zoals eerder vermeld is Keres door de Sovjet-Unie niet naar voren geschoven als een potentiële kandidaat voor het wereldkampioenschap, omdat hij niet van Russische afkomst was. Tot zover de gelijkheidsleer van het communisme. Echter, Keres bleef strijden. Ondanks de tegenslagen die hij te verduren kreeg bleef hij zijn liefde voor het schaakspel behouden, met op de achtergrond altijd een turbulent leven. Zijn leven eindigde in misrepresentatie, net zoals zijn schaakcarrière. Toen hij overleed in Helsinki in 1975 beweerden verschillende bronnen dat hij toentertijd in Vancouver was. Een kanttekening met een vreemde tint. Bij zijn begrafenis was een derde van de Estse bevolking aanwezig om hun grootste schaker te vereren; een houding die hen eer aandoet en waar vele andere landen van kunnen leren.