Burgemeester Jaap Paans: In Alblasserdam beslissen de inwoners mee

Tekst en beeld /// Lotje van den Dungen

‘Democracy is the worst form of government, except for all the others’, zei Winston Churchill al in de twintigste eeuw. In Nederland heeft een groep van burgemeesters en wethouders ‘Code Oranje’, een nieuwe vorm van democratie, in het leven geroepen. Jaap Paans, de burgemeester van Alblasserdam, heeft zich altijd geïnteresseerd in de verbinding tussen bestuur en burgers en experimenteert in het dorp al met een samenlevingsagenda. Nu rest nog de vraag of deze nieuwe vorm van democratie zal werken op nationaal niveau.

‘“Code Oranje” staat voor een waarschuwing: er is zwaar weer op komst waartegen we ons moeten indekken. De term komt van de ‘co’ in co-creatie en de ‘de’ in democratie: ‘code’. In een co-democratie komen de inwoners van een dorp of stad samen tot de beste beslissingen. “Code Oranje” staat eigenlijk voor een beweging waarin naast de politieke democratie ook een maatschappelijke democratie kan bestaan. We willen onderzoeken hoe je in co-creatie dingen tot stand kan brengen en daarbij op sommige punten zelfs zaken over kan laten aan de samenleving. Dat is een vernieuwde vorm van de gangbare traditionele werkwijze: een systeem waarin we een keer per vier jaar mensen kiezen die voor ons aan de slag gaan. De uiteindelijke beslissingen worden nu altijd door het politieke systeem genomen. Wij willen mensen de ruimte geven om in de plaats van het bestuur plannen te maken, zodat zij mede-eigenaar worden van de beslissingen. Dat is natuurlijk heel erg spannend. Het gaat over het loslaten van je eigen verantwoordelijkheden en bevoegdheden.’

Waarom nu? En waarom u?

‘Je ziet een dalende lijn in de opkomst van mensen die stemmen, zowel bij de gemeenteraadsverkiezingen als bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer. Daarnaast zie ik een verharding van het maatschappelijk debat. Mensen luisteren minder naar elkaar en raken enkel verzeild in een discussie van tegenstellingen. Dat maakt het moeilijker voor de overheid en voor de democratie om een betekenisvolle rol te spelen. Je bent minder geloofwaardig als bestuur en wordt op een andere manier bejegend. Zo worden raadsleden ook wel “zakkenvullers” genoemd. Mensen zoals ik, die in de praktijk veel met de burgers te maken hebben, zien dat het nu tijd is om het op een andere manier aan te pakken. Wij brengen dat hier in Alblasserdam al in de praktijk.’

Hoe dan bijvoorbeeld?

‘In Alblasserdam hebben we een recreatiegebied binnen het dorp, het Lammetjeswiel, dat we een flinke oppepper wilden geven. Er waren onder de burgers verschillende meningen over dit project. We hebben dit toen aangepakt volgens het principe van onze zogenaamde samenlevingsagenda. Via brainstormsessies heeft dit niet alleen geresulteerd in een plan, maar dit heeft ook geleid tot de stichting Lammetjeswiel die gerund wordt door belangstellenden. Dat is toch prachtig? Mensen zijn mede-eigenaar van het uiteindelijke plan en zijn dus minder ontevreden over de beslissingen die worden gemaakt.’

Naarmate je meer vrijheden toelaat, is er voor iedereen de mogelijkheid om invloed uit te oefenen. Mensen proberen dan net op de rand van de regels het verschil maken.

Is het gevaar van een co-democratie niet dat de burgers gaan handelen en beslissen vanuit hun onderbuikgevoelens?

‘Dat hangt er natuurlijk vanaf hoeveel ruimte je de burgers geeft. Naarmate je meer vrijheden toelaat, is er voor iedereen de mogelijkheid om invloed uit te oefenen. Mensen proberen dan net op de rand van de regels het verschil maken. Je moet oog hebben voor het creëren van goede omstandigheden. De vrijheid die we willen laten zien aan de burgers vindt plaats door het wegnemen van regels en niet door het toevoegen van meer regels. Ik vind dat het laatste referendum in Nederland bijvoorbeeld een verkeerd signaal afgeeft. Dat heeft ook te maken met de manier waarop het referendum tegenwoordig wordt georganiseerd: het ontstaat vanuit een tegenbeweging. Daarmee is de tegenstem al gefaciliteerd en is er te weinig ruimte om de betekenis van de voorstem op een goede manier in beeld te laten komen. Ik zou veel liever zien dat men direct tot een referendumvraag komt, dan dat er als het ware een voorbeweging is geweest waarmee je al voorsorteert op het resultaat. Dat zou bijvoorbeeld kunnen als burgers al eerder in het proces in gesprek gaan met bestuurders.’

Kunt u zeggen dat er een kloof bestaat tussen de burgers en de politiek?

‘Een kloof staat voor iets onoverbrugbaars. Ik ben daarom afgestapt van het praten over een kloof. Ik heb in de afgelopen jaren leren inzien dat het niet erg is om af en toe wat afstand te hebben tussen het bestuur en de samenleving. Een groot deel van de samenleving laat het besturen van hun dorp of stad over aan deskundigen. Niet omdat ze boos zijn, of onwetend, maar omdat ze geloven dat er bevoegde mensen zijn die in hun plaats goede keuzes kunnen maken. We moeten als overheid zorgen dat we dit vertrouwen niet schenden.’

‘Dat is soms moeilijk waar te maken als er onbegrip bestaat tussen de samenleving en het bestuur. We zijn een informatiesamenleving geworden. Mensen in het land, of hier in het dorp hebben al een mening of een discussie over een onderwerp, terwijl de politici zich nog bezighouden met een vorig vraagstuk. “Code Oranje” is een pleidooi om het draagvlak onder deze kwesties te verbreden, zodat de groep mensen die zich niet gehoord voelt, kleiner wordt.’

Word ik door een co-democratie niet bijna gedwongen om mij dagelijks met politieke kwesties bezig te houden?

‘Naar mijn idee zal het democratische systeem dat we kennen naast het co-democratische systeem blijven bestaan. Wellicht blijft dat zelfs het belangrijkste systeem, ondanks de gebreken ervan. Toch ben ik groot voorstander van het introduceren van een co-creatie van bestuurlijke kwesties. De mensen die er geen vertrouwen in hebben, of zelf goede ideeën hebben voor een plan – want de samenleving barst ook van de slimme mensen en experts, waar we in het huidige systeem weinig profijt van hebben – kunnen bij loting bijvoorbeeld aangewezen worden om mee te praten.’

Heeft u er vertrouwen in dat deze co-democratie gaat werken, zowel gemeentelijk als landelijk?

‘Ik zie dat de tijd rijp is om het erover te hebben en dat de wil er is om dit serieus te nemen. Tegelijkertijd moet ik zeggen: we hebben nog heel veel met elkaar te bespreken. Het moet een ongoing process blijven, waarin we blijven discussiëren en blijven nadenken. Wat hier in Alblasserdam wel kan, gaat in Amsterdam misschien niet. Daar zullen ze weer hun eigen behoeften hebben. Op landelijk niveau wordt het een stuk complexer dan in Alblasserdam. Ik pleit daarom vooral voor de mogelijkheid om het huidige systeem even buiten haakjes te zetten, zodat er ruimte komt om te experimenteren. Er is vooral een noodzaak om het nu te hebben over de vraag: hoe kunnen we het beste in verbinding zijn met elkaar?’