Zwetende Overtuiging: Een zondag in de Georgische orthodoxe kerk

Kerken in Tbilisi; het zijn er veel. Al duiken ze niet op elke straathoek op zoals de wijnkelders die de stad in overschot kent. Het feit dat er veel kerken zijn, zegt natuurlijk nog niets over de mate van religiositeit in het land. Toch speelt religie een grote rol in de Georgische samenleving, zowel voor jong als oud. Wie een kerk binnenloopt, komt vrijwel altijd terecht in een dienst of een ceremonie. Mateloos interessant vind ik zelf, dus zocht ik uit wat religie betekent voor Georgiërs en wat je moet doorstaan op een zondagochtend bij de dienst.

Op zondagmorgen schijnt de zon al vroeg in de straten van Tbilisi. Het is nog rustig. Hier en daar lopen oudere dames gekleed in bloesjes en knielange rokken, hun haren bedekt met een sjaal. Om klokslag negen uur zal de orthodox-christelijke kerkdienst in de Sioni kathedraal in Erekle’s Street beginnen. De kathedraal oogt sober vanaf de buitenkant, bestaand uit zandkleurig steen. Kerkgangers betreden de kathedraal. Allereerst kussen zij de afbeeldingen van Jezus en Maria, die aan pilaren aan weerszijden van de kerk hangen. Vervolgens lopen ze naar voren om ook het altaar een kus te geven.

Voor de dienst begint, maakt de priester gekleed in een rood met goud gewaad – oftewel “Mamao”, afgeleid van het Georgische woord voor Vader – een rondgang door de kathedraal met een censer. Dit object bestaat uit belletjes en zilveren ballen waar rook uit komt. Terwijl hij met de censer zwaait, spreekt hij op zangerige wijze een gebed uit. Op deze manier wordt de ruimte gereinigd. Iedereen gaat opzij voor de Mamao en weet dan ook wanneer een stap uit te wijken. Voor nieuwkomers is het soms even schrikken wanneer zijn route precies kruist met de plek waarop zij staan.

 

De beproeving begint

Als het geluid van de kerkklokken door de kathedraal galmt, begint de dienst. Anders dan in Nederlandse kerken zijn er vrijwel geen zitplaatsen. Alleen achterin tegen de wand van de kathedraal bevinden zich een aantal houten banken, waar ouderen die het niet volhouden om anderhalf uur te staan, plaats kunnen nemen. Achterin de kerk bevinden zich ook de koren, die een belangrijke rol hebben tijdens de dienst. De Mamao staat met zijn rug naar de kerkgangers. Wanneer ik vraag waarom dat is, moet mijn gids, Simon Appleby, lachen. Enigszins ongemakkelijk vraag ik mij af of ik een domme vraag heb gesteld, als leek bij een kerkdienst waar ik geen woord van versta. ‘De dienst is gericht op God,’ vertelt hij, ‘en niet op de mensen die de dienst bijwonen. Uiteindelijk gaat het om God.’

Mensen hebben een flinke lichamelijke beproeving over voor God

Mensen hebben dan ook een flinke lichamelijke beproeving over voor God. Ondanks het vroege tijdstip is het al erg warm in de kerk, en door de drukte is er weinig ruimte om te bewegen. De drie ingangen laten niet genoeg frisse lucht binnen om de hele ruimte van voldoende zuurstof te voorzien. Wanneer er kaarsjes worden aangestoken, verdwijnt nog een deel van de spaarzame zuurstof en wordt de hitte bijna ondraaglijk. De locals lijken echter, op hier en daar misschien een paar zweetplekken na, nergens last van te hebben.

Simon geeft toe dat het bijwonen van de dienst in de zomer soms best lastig en warm is. ‘Helemaal voor de vrouwen,’ zegt hij. ‘Doordat ze hun haar moeten bedekken met een sjaal, kan de warmte ook niet weg.’ Simon woont sinds vijf jaar aan de rand van Tbilisi, en is inmiddels zeven jaar orthodox-christelijk. Hij bekeerde zich in China en bleef het geloof ook hier in Tbilisi uitoefenen. Binnen de kerk kent vrijwel iedereen elkaar. ‘Als ik er een keer niet ben op zondag, krijg ik sms’jes om te vragen waar ik was.’

 

Participerende paradox

De preek van de Mamao wordt op zangerige wijze ten gehore gebracht, ondersteund door de twee koren. Regelmatig slaan mensen om mij heen een kruisje, of knielen zij om de grond te kussen. Als buitenstaander voelt het aan de ene kant raar om de enige te zijn die nog staat, terwijl het tegelijkertijd niet eerlijk voelt om te participeren in iets waar ik zelf niet in geloof. Waarom zou ik knielen om mijn lippen tegen de grond aan te drukken, als ik die grond niet als iets heiligs beschouw? Of zou ik het heilige gebaar van een kruisje slaan uitvoeren, als het voor mij slechts een beweging met mijn arm is? En voor mijzelf niets aan de beleving van de dienst toevoegt? Hoewel ik toch een bepaalde druk voelde om daadwerkelijk te participeren, besloot ik te midden van de zee van knielende mensen te blijven staan.

Ik besloot temidden van een zee van knielende mensen te blijven staan

Niet alleen in de kerk is het druk. Buiten op het plein staan grote, zwarte speakers die het ook mogelijk maken voor de laatkomers om de preek te volgen. De sfeer op het plein is anders dan de sfeer in de kathedraal zelf. Ongedwongen en gezellig. Mensen staan in groepjes bij elkaar, praten en lachen samen. Het is hoe dan ook een drukte van belang. ‘Vandaag is het nog een rustige zondag,’ zegt Simon, ‘soms staat het hier helemaal vol’. Hij zorgt er dan ook altijd voor dat hij minstens een kwartier voor aanvang van de dienst aanwezig is, omdat er anders geen plaats meer is in de kerk zelf.

 

Religie als sociale smeerolie

Het hutje mutje staan in de kerk is te danken aan het feit dat de populariteit van het geloof de afgelopen vijfentwintig jaar enorm is toegenomen. De eerste dertig jaar onder de Sovjet-Unie waren religieuze uitingen verboden, de Unie was immers een atheïstische staat. Na de Tweede Wereldoorlog zag Stalin echter de mogelijkheden van de kerk als manier om het volk te bereiken, en probeerde hij de reputatie van de kerk te herstellen. Een drempel voor de burgers bleef dat de kerk alsnog gecontroleerd werd door de beveiligingsdiensten van de Sovjet-Unie, en dus niet onafhankelijk was van de staat. Na de val van de Unie raakte het nationalisme sterk verwant aan religie. ‘Orthodox-christendom is een belangrijk deel van de Georgische identiteit,’ zegt Levan Kakhisjvili. ‘Voor de meeste Georgiërs betekent Georgisch zijn ook orthodox zijn.’ Het nationalistische motto van Georgië is dan ook ‘ენა, მამული, სარწმუნოება’, oftewel ‘taal, moederland, religie’. Hoewel volgens hem lang niet alle gelovigen trouwe kerkgangers zijn, wordt het bezoeken van de kerk nog altijd gezien als iets positiefs. Voor sommige mensen is het zelfs een manier om op te scheppen en goedkeuring van hun omgeving te krijgen.

Ik dompelde mij onder in de wondere wereld van de Georgisch orthodoxe kerk en verbaasde mij over hoe mensen op kunnen gaan in het geloven. Dit is iets dat ik in Nederland nog niet eerder heb mogen meemaken. Religie in Georgië verbindt mensen met elkaar. Het verenigde hen binnen een nationale identiteit als reactie op de religieuze onderdrukking ten tijde van de Sovjet-Unie. Daar voor een ochtend deel van te hebben uitgemaakt, kan ik slechts zien als een prachtige ervaring. Oké, en een hele warme.