De kans dat in mijn leven de dijk breekt en mijn buurt overstroomt is tien procent. Een kans van één op tien dat ik in mijn eigen huis in levensgevaar ben. Dat blijkt uit de gegevens van Rijkswaterstaat op overstroomik.nl. Dit is een feit en ondanks dat het een feit is, ontken ik het volkomen. In een tijd waarin de grootste dreigingen genegeerd worden, nemen dijken een bijzondere plek in.
Tekst /// Mendel Op den Orth
Beeld /// Lotje van den Dungen
Ergens realiseren we ons wel degelijk hoe centraal dijken staan in ons bestaan. Eén blik op Holland.nl, de website van het bedrijf dat ‘officieel verantwoordelijk is voor de marketing van Nederland in binnen- en buitenland’, leert ons al dat dijken een voorname plek hebben veroverd in ons culturele erfgoed. Toch wordt er niet stilgestaan bij de werkelijke magie van dijken. Dat Nederland geen vaststaand feit is, maar geschapen is door zwoegende mensenhanden wordt vergeten. Dat we zonder deze mensenhanden maar veertig procent van onze ondergrond zouden hebben, wordt genegeerd.
Politiek geheugenverlies
Voor deze paradox tussen het onthouden van het bestaan en het vergeten van de functie van dijken, geeft socioloog Willem Schinkel in zijn boek De nieuwe democratie een verklaring. Volgens hem is het mogelijk om een fenomeen cultureel te herinneren, terwijl het tegelijkertijd economisch of politiek vergeten wordt. Voor de dijken geldt dat ze cultureel dus wel degelijk worden onthouden, maar economisch straal vergeten worden.Maar dijken zijn niet het enige waarvoor dit opgaat. De paradox speelt een rol in de verwaarlozing van bijna alle mondiale problemen. Zo stelt de afstand tussen de supermarkt op de hoek en de cacaoplantage in Congo de consument in staat om de schrijnende arbeidsomstandigheden economisch te vergeten, terwijl talloze mensenrechtencampagnes ervoor zorgen dat deze cultureel wel degelijk herinnerd worden. In tegenstelling tot de dijken, lijken deze wereldwijde problemen ook nog eens ver van ons bed. Daarom zijn ze extreem gemakkelijk politiek te vergeten.
De mondialisering veranderde alles, behalve onze manier van denken
Leermoment
Op nog een tweede manier vormen dijken een parallel met mondiale problematiek. Stel je voor: net als dat het letterlijk niets uitmaakt of Pieter zijn bijdrage, zijn persoonlijke steen boven op de dijk legt, kan ook Nederland als land in zijn eentje de zeespiegelstijging niet tegengaan. Binnen de economie en de speltheorie staat dit probleem bekend als het prisoner’s dilemma. In het kort komt het erop neer dat het voor geen enkel rationeel individu voordelig is om mee te werken, omdat het collectieve resultaat er niet door zal veranderen. In het coöperatieve scenario – als iedereen besluit om zijn steen naar de dijk te dragen – kan Pieter net zo goed thuisblijven. In het desertieve scenario – waarbij niemand van plan is om zijn steen bij te dragen – maakt
Pieters eenzame steen net zomin een verschil. Het probleem is dat iedereen Pieter is. Voor niemand is het individueel een goed idee om aan het gezamenlijke welzijn bij te dragen. Maar er zijn uitwegen naar een minder duister mensbeeld. Zo is de snelste oplossing voor het prisoner’s dilemma herhaald spel. Na het eerste ‘spel’ wordt namelijk duidelijk dat de desertieve strategie tot een onder gelopen kelder leidt. Dit is een leermoment: vanaf nu kan er samengewerkt worden om de dijk te bouwen. Het probleem is dat dit leermoment in veel gevallen ontbreekt. In het geval van de dijken bestaat er diep in het historische bewustzijn nog de herinnering van een leermoment: de watersnoodramp in 1953. Bij de recente kwesties die het gevolg zijn van mondialisering lijkt dit leermoment daarentegen uit te blijven.
Er wordt niet stil gestaan bij de werkelijke magie van dijken
Giftige combinatie
Dat leermoment blijft niet uit omdat deze mondiale problemen niet substantieel zijn. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat het simpelweg slecht zichtbaar is voor de specifieke manier waarop er naar problemen gezocht wordt. Doordat de symptomen van deze mondiale vraagstukken geografisch verspreid en procesmatig van aard zijn, blijven ze onzichtbaar voor de gebruikelijke berichtgeving, die met name ver-slag doet van uitzonderingen en incidenten. Het nieuws gaat over snelle veranderingen en ongebruikelijke gebeurtenissen. Processen die niet sensationeel, maar traag van aard zijn, zijn moeilijk te vatten in het avondjournaal. Terwijl het journaal over vandaag vertelt, gaat het voorbij aan wat er elke dag gebeurt. Als de grootste problemen per definitie slecht zichtbaar zijn voor onze nieuwsverslaggeving en deze problemen ook nog eens ver ons bed lijken, vormt dat een giftige combinatie.
De aard van de verslaggeving zorgt er structureel voor dat herhaald spel op mondiaal niveau onmogelijk blijft, dat het leermoment nooit plaatsvindt en dat daarom overheden nooit rekenschap hoeven te geven van mondiale problemen. Daarom moet er een nieuwe manier gevonden worden om ons bewust te worden van wereldwijde kwesties, zonder dat daar noodzakelijkerwijs een klassiek speltheoretisch leermoment bij moet komen kijken. De mondialisering veranderde alles, behalve onze manier van denken. Als er niets kentert in de manier waarop we de grote problemen begrijpen, blijven alle pogingen om ze op te lossen zinloze inspanningen. Het toekomstbeeld: de mens als Sisyphus die water naar de zee draagt wanneer de dijk weer eens lekt. Hopelijk ontsnappen we aan die eeuwige kwelling.