De logica van het getraumatiseerde lichaam
Tekst: Elizabeth Zandbergen
De weg naar gelukzaligheid is voor sommigen een hobbelig pad. Rouw, onvervulde verlangens, existentiële teleurstellende twijfels, oude zielschaafwonden en overig leed drijven je verder weg van je emotionele droombestemming. Het uitdokteren van deze tergende vraagstukken hoeft echter geen eenmanstaak te zijn, een hulplijn inschakelen is een optie. Het Nederlandse geestelijke gezondheidszorgstelsel biedt burgers de mogelijkheid om in contact te komen met een psycholoog. Voordat ik onbedoeld mezelf positioneer als klagende zweefteef die verbitterd luxeproblemen onder de aandacht wil brengen, sta me toe om één zaak voorop te stellen: sessies met een psycholoog kunnen een bijzonder positieve impact hebben op iemands leven. Door coöperatief te wroeten in problematieken kunnen waardevolle inzichten in schadelijke patronen verkregen worden, waarna deze gemakkelijker herkend en gecorrigeerd kunnen worden. Daarbij is erkenning en begrip van onbeschrijfelijke waarde, mijns inziens is emotionele veiligheid iets waar ieder mens naar hunkert. Zulk contact kan zodoende een helend proces in gang zetten en tot innerlijke rust leiden. Maar wat als dit gewenste effect uitblijft?
Gevangene van de geest
Sommigen van ons weten dondersgoed waar het spaak loopt. De bron van de misère is bekend, het alternatieve scenario voor de toekomst is geschetst en het levensvuur brandt, echter blijven we ons gevangen voelen in de kerkers van onze geest. We zien onszelf afglijden, maar kijken verstijfd en overweldigd als omstanders toe. Dit weten-maar-niet-kunnen-bewegen brengt me bij een onderbelicht deel van de hulpverlening: lichaamsgerichte therapie. De basis van verschillende soorten trauma’s wordt gevormd door het emotionele informatiesysteem van het lijf, waar schokkende sensaties zich genesteld hebben in de diepste groeven van de ziel. Hoe goedbedoeld ook, een lichaam in overlevingsstand is vaak niet voor rede vatbaar. Iemand die in diens jeugd geconfronteerd is met fysieke of seksuele mishandeling kan in een gezonde en comfortabele liefdesrelatie zitten en alsnog in overlevingsstand staan. Een aanraking van de partner kan een enorme schrikreactie opwekken en de trigger zijn voor de herbeleving van het trauma. Is er dan toch iets mis met het stel: ontbreekt het aan vertrouwen? Hoewel ik iedereen hartelijk uitnodig voor diepgaande reflecties op relaties, wijs ik graag op een belangrijk element van trauma: de herinnering van het lichaam. De persoon in kwestie kan zich realiseren geen gevaar te lopen, er is immers geen sprake van een bedreigende situatie. Integendeel: de partner wordt doorgaans juist als een bron van vreugde en geborgenheid ervaren. Dit neemt echter niet de beladenheid van (onverwachtse) aanrakingen weg: het interne systeem draait nog op volle toeren. Verdedigingsmechanismen zijn uiterst nuttig. Rinkelende alarmbellen wekken een respons op: toegenomen alertheid en door het lijf gierende adrenaline bereiden je voor op vechten of vluchten. Fysiek of seksueel geweld creëert echter een immens obstakel. Angst, een loyaliteitsconflict of het letterlijk inperken van bewegingsvrijheid maakt vechten of vluchten niet langer een optie. Indien ontsnappen onmogelijk lijkt, stapt het lichaam over op een volgende overlevingsstrategie: verdoving. Door ‘geestelijk uit te checken’ en af te reizen naar een mentale happy place treedt men (deels) uit het lichaam, in een dappere poging om ondervonden leed minder te voelen. Verdrongen herinneringen doen echter niet af aan de ernst en echtheid ervan: het laat serieuze sporen achter. Na activering is het lastig om het verstoorde systeem te kalmeren, wat kan leiden tot een ogenschijnlijke paradoxale constante staat van vervreemding in combinatie met waakzaamheid. Rationele waarheden laat het getraumatiseerde lichaam links liggen. Emoties dienen zich als eerste aan: de fysieke sensatie van een hand in je nek katapulteert je terug in de tijd en overspoelt je met emotioneel leed, nog voor je jezelf eraan kunt herinneren dat die onveiligheid tot het verleden behoort. De cognitieve dimensie distantieert zich hier van de beleefde realiteit en legt het wezenlijke pijnpunt bloot: in hoeverre kunnen geruststellende woorden landen wanneer het lichaam intense tegenovergestelde signalen afgeeft?
Alle wegen leiden naar… welzijn?
Lichtelijk hedonistisch, ik beken, maar ik hoop en veronderstel dat iedereen in essentie naar levensgeluk streeft. Ondanks dat ik als afgestudeerde Social Worker veel op de geestelijke gezondheidszorg gemopperd heb, denk ik dat het vergroten van levensplezier het streven is van elke hulpverlener. De goedheid van intenties staat buiten kijf, dus laten we gezamenlijk groeimogelijkheden verkennen. Voor de mensen die baat hebben bij psychologische sessies ben ik in extase: de successen zijn je gegund. Zij die teleurgesteld zijn in de reguliere hulpverlening omdat zij menen hun leven platgeanalyseerd te hebben maar geen troost vinden in deze kennis, zeg ik: er is meer. Wijsheden over emotioneel helen zijn niet slechts de opbrengst van westerse inzichten, maar kunnen eveneens gevonden worden in uiteenlopende benaderingen waar velen van ons wellicht volledig onbekend mee zijn, zoals ademwerk, somantic experiencing en biodynamische therapie. Voor eenieder is een weg naar verlichting. Soms kronkelt het pad, tref je beren op de weg of raak je verdwaald, maar laten we deze verkenningslust vooral stimuleren en rijkelijk belonen. De wijde wondere wereld van de geestelijke gezondheidszorg is immers te waardevol om niet geëxploreerd te worden.
